O kiczu (nie tylko) religijnym

Data

Wykładowca

Temat

14.03.2016

Ks. dr Leszek Makówka

Dyrektor Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach

O kiczu (nie tylko) religijnym

Dziś mówić o kiczu nie jest łatwo…

Przez dwadzieścia wieków panowała wielka teoria sztuki. Sztuką dobrą, sztuką wysoką była ta zgodna z regułami. Kanon wysokiej sztuki był określony, łatwo więc było stwierdzić, co jest złe.

W XIX w. następuje demontaż wielkiej teorii sztuki, kontynuowany w XX w. Dziś nawet trudno powiedzieć, co jest sztuką, dobrą sztuką, złą, kiczem, bo brak stosownych narzędzi; trudno stwierdzić, co jest kiczowate i dlaczego, bo brak jest kryteriów oceny.

Postrzeganie stylów w sztuce i architekturze też się zmienia, np. secesja była traktowana jako kicz.

Często przytaczane cechy kiczu:

1) przeciwieństwo sztuki (ale czym jest sztuka?);

2) niektóre okresy w historii sztuki;

3) przełożenie dzieła z jednego środka wyrazu na inny;

4) brak oryginalności;

5) mieszanie stylów;

6) niespójność, niejednorodność;

7) słodycz, sentymentalizm.

Każda z tych cech jest jednak podważalna.

Jak zatem zdefiniować kicz? Kicz jest kłamstwem; nie jest zaprzeczeniem sztuki, ale zaprzeczeniem prawdy. Przejawia się w nadmiernej łatwości przekazu, w płytkiej jednoznaczności, „ładności”, imitatorstwie, przekłamaniu materiału, itp.

Z pojęciem kiczu wiąże się problem człowieka kiczowatego, tj. takiego, który lubi być zwodzony. Człowiek kiczowaty lubi być oszukiwany, ale odczuwa autentyczne emocje.

Kłamstwo w kiczu religijnym

Przykłady:

  • Obrazek św. Tereski z Lisieux:

Zmarła w młodym wieku. W klasztorze przeżywała ciężkie chwile. Po jej śmierci, siostry znalazły jej zapiski, ale opublikowały tylko jeden zeszyt, ten, gdzie życie w klasztorze było opisane jako przyjemne. I właśnie tak jest przedstawiona na obrazku: idyllicznie, słodziutko. Kiedy odkryto resztę jej zapisków okazało się, że jej życie bynajmniej nie było lekkie, łatwe i przyjemne, a obrazek okazał się wielkim oszustwem. W kościołach Francji zamieniono obrazki na zdjęcia, które pokazują ją prawdziwą.

Znany wszystkim obrazek jest kiczem, bo jest kłamstwem.

  • Obrazki pierwszokomunijne - są kiczowate, bo przedstawiają młodym ludziom fałszywy obraz wiary i życia.
  • Obrazki z Matką Boską:

Opisana w Piśmie Św. Matka Boska ma ciężkie życie, jest w bardzo trudnej sytuacji, natomiast na kiczowatych obrazkach przedstawia się ją wśród kwiatków, ptaszków, itp., jakby wiodła życie usłane różami.

  • Umieszczenie wizerunków Jezusa na łyżkach do sałaty - jest niestosowne, nieadekwatne.
  • Krawat w krzyże dla księży - podobnie.
  • Angelina Joli jako Matka Boska Wniebowzięta:

Jeśli sztuka ma nam pomagać w modlitwie, to takie obrazki wywołują efekt przeciwny do zamierzonego.

  • Licheń:

Jest tam pełno kiczu, nie tylko religijnego. Np. z głośników umieszczonych na drzewach leci w jesieni śpiew ptaków w okresie godowym, który przypada na maj - jest to typowy przykład kiczu-kłamstwa.

  • Zalanie Polski kiczem pomników Jana Pawła II
  • Obraz Bożego Miłosierdzia - Jezus ubrany jak „ciotka Florentyna” [określenie księdza Makówki :)]
  • Kościół św. Józefa w Krakowie (z końca XIX w.) - nawiązujący do szopki krakowskiej
  • Oświetlenie kościołów - np. p.w. Ducha Św. w Rudzie Śląskiej
  • Nadmuchiwane kaplice ślubne w USA
  • Kicz na cmentarzach
  • Lourdes - stolica kiczu; przedstawienie Matki Bożej z Lourdes jest pierwszym przejawem kiczu na masową skalę.
  • Obrazy cudowne zwykle nie są dobrymi dziełami sztuki, nawet jeśli nie są kiczem.

Bywa, że kicz komuś pomaga… Trudno znaleźć granicę między dobrem a złem…

Gdzie zatem leży prawda o kiczu?...

 Opracowała Aleksandra Mańka - Chmura