Jest wiele definicji prawa, ale ogólnie można powiedzieć, że jest to zespół norm o cechach generalnych i abstrakcyjnych, a formy jego stanowienia charakteryzują się indywidualnością i konkretnością (tworzenie prawa i jego wykonywanie).

     Normy prawne są kreowane, stanowione, a następnie chronione przez państwo, bo poprzez te normy realizuje ono swoje funkcje. Prawo wyznacza ramy sprawowania władzy, określa jej struktury i kompetencje, zawiera zestaw nakazów i zakazów, postaw  i zachowań jednostki. Jednocześnie prawo jest czymś samodzielnym i autonomicznym w stosunku do polityki państwa. Jeśli władza zaczyna traktować prawo instrumentalnie, to burzy zaufanie publiczne do norm prawnych.

     Geneza państwa prawa ma długą historię, w której szczególne miejsce zajmują dokonania myśli niemieckiej. Choć dopiero od XVIII w. można mówić o rozwoju konstytucjonalizmu niemieckiego, to już Platon, Arystoteles czy Cyceron widzieli prymat prawa nad sprawowaniem władzy ("Rządzi prawo, nie ludzie"). W wielu kulturach podkreślano, że ustanowione prawo powinno być bezwzględnie przestrzegane.

     Po raz pierwszy określenie "państwo prawne" i zasady jego funkcjonowania pojawiają się w pracy J. W. Placidusa "Rechtstaat" (1789 r.), a J. Christoph pisząc o monarchii konstytucyjnej określa ją mianem "dobra wspólnego" (1823 r.). R. von Mohl roszerza katolog cech państwa prawnego o prawa i wolności obywatelskie, upodmiotawia jednostkę, pisze o kontroli przestrzegania prawa.

     Bardziej współczesne rozumienie państwa prawa zawarte jest w pracach
F. von Stachla i O. Bahra w drugiej połowie XIX w. Mówi się w nich o prawach i obowiązkach jednostki, które są określone konstytucyjnie i ustawowo, ale i o ich zabezpieczeniu w postaci niezwisłych sądów, mówi się o podziale władzy na stanowiącą i wykonawczą, o niezwisłości sadów.

     Wiek XX przynosi współczesne rozumenie państwa prawa, wprowadzając zestaw instytucji i rozwiązań prawnych zabezpieczających działania organów państwowych. Pojawia się  instytucja kontrolna, która ocenia zgodność stanowionego prawa z konstytucją - sąd lub trybunał konstytucyjny. Formuła państwa prawa zostaje zapisana w konstytucji Republiki Federalnej Niemiec w 1949 roku - "zasada republikańskiego, demokratycznego i socjalnego państwa prawnego" ("Rechtstaat").

     Współczesny system państwa prawnego cechuje się określonym układem stosunków między prawem, władzą i obywatelami. Nakłada na obywateli i władzę konieczność przestrzegania ustanowionego prawa, legalizm działania instytucji państwowych, ograniczenie samowoli. Prawo w sensie dosłownym stoi ponad państwem, bo władza jest zobowiązana respektować prawo, które ustanowiła.

     W demokratycznym państwie prawnym stanowione normy, zapewniające porządek społeczny i polityczny, są  tworzone zgodnie z wolą większości, ale muszą uwzględniać poszanowanie praw jednostki. Założenia teorii demokratycznego państwa prawa można zapisać w kilku punktach, m. in.:

- istnieje trójpodział władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej,

- zgodność ustaw z konstytucją podlega kontroli (Trybynał Konstytucyjny),

- wolności i prawa jednostki są zagwarantowane w konstytucji,

- władza sądownicza jest niezawisła,

- prawa człowieka są przestrzegane,

- prawo nie działa wstecz (zasada retroakcji),

- obywatele nie mogą podlegać dyskryminacji i są równi wobec prawa,

- obywatele mają prawo do niezależnego i bezstronnego sądu,

- obywatele mają prawo do informacji publicznej,

- władza kieruje się w swoich działaniach zasadą legalizmu.

     Przy tworzeniu prawa obowiązują podstawowe standardy postępowania:

- prawo powinno być pisane językiem zrozumiałym dla obywatela,

- akt prawny powinien zawsze zawierać podstawę prawną, która leży u podstaw jego wytworzenia,

- akt prawny zawsze powinien  zawierać uzasadnienie wyjaśniające powody jego powstania.

     Wnikliwe zbadanie stosowania w praktyce opisanych założeń demokratycznego państwa prawa pozwala obywatelowi sprawdzić, na ile państwo prawne, w którym żyje, jest państwem praworządnym, w którym władza przestrzega ustanowionych norm i porządku prawnego. 

opracowała Ewa Pytasz