Starzenie się społeczeństwa to proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji kosztem ludności w bardzo młodym wieku. Tendencję stwarzenia się czy odmładzania się społeczeństwa bada się na przestrzeni co najmniej kilkunastu-kilkudziesięciu lat porównując stosunek liczbowy pokolenia dziadków z pokoleniem wnuków, a więc osób 60+ z dziećmi w wieku od 0 do 14 lat. Generalnie proces starzenia się społeczeństw dotyka kraje wysokorozwinięte.
W długim okresie bada się kilka przesłanek, między innymi stosunek liczby zgonów do liczby urodzeń, co pokazuje np. w Polsce, że rodzi coraz mniej dzieci i rodzice coraz później decydują się na ich posiadanie. Dawniej kobiety rodziły pierwsze dziecko między 20-24 rokiem życia, a teraz między 25-29, a często między 30-31 rokiem życia. Równolegle do tej tendencji zmienia się wzorzec dzietności (często jest w rodzinie tylko jedno dziecko), zmienia się wzorzec małżeńskości (związki nieformalne nie sprzyjają posiadaniu dzieci), coraz częściej dochodzi do rozpadu rodziny 
i zawierania kolejnych małżeństw, co burzy stabilność rodziny i skutkuje mniejszą liczbą dzieci. Ludzie młodzi i  w średnim wieku decydują się ponadto na emigrację wraz z dziećmi i często już nie wracają. Te zjawiska przy utrzymującej się na ustabilizowanym poziomie liczbie zgonów pokazują tendencję starzenia się naszego społeczeństwa.

     Warto przyjrzeć się bliżej wymienionym tendencjom w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej:

1. Współczynnik dzietności w Polsce zmienił się zasadniczo na przestrzeni lat: o ile w 1950 roku średnio w jednej rodzinie było 3,75 dzieci, w 1980 średnio 2,28, to w 2015 już tylko 1,34,
a prognozy wskazują, że 2050 roku niewiele się on zmieni - 1,58. Badania wskazują, że możemy mówić o społeczeństwie, które się nie starzeje przy wskaźniku dzietności 2,12-2,13 dzieci średnio w rodzinie.

2. Na przestrzeni lat wydłużają się jednocześnie parametry przeciętnego trwania życia: w 1990 roku mężczyźni żyli przeciętnie 66,2 lata, a kobiety 75,2 lata, a w 2015 roku te parametry wynosiły odpowiednio 73,3 oraz 82,3 lata. Prognozy na rok 2050 także pokazują wydłużanie się życia polskich mężczyzn do 80,8 lat, a polskich kobiet do 86,8 lat.

3. Populacja osób w wieku 65+ w Polsce w 2015 roku stanowiła 15% wszystkich obywateli, w Unii Europejskiej w tym samym roku  wynosiła 19%, ale wśród 28 państw UE były różnice - o ile np. w Niemczech, Włoszech czy Grecji ta populacja stanowiła 22-21%, to np. w Irlandii, Islandii czy Słowacji była znacznie niższa - 14-13%. O ile badania ONZ w 1965 roku wskazywały, że już przy populacji osób 65+ w całości społeczeństwa na poziomie 7% można mówić o starzeniu się społeczeństwa, to dziś ten wskażnik "starej" populacji wynosi 14-21%, natomiast przy wskaźniku na poziomie powyżej 21% mówi się o hiperstarym społeczeństwie. Według prognoz na rok 2050 w Polsce osoby w wieku 65+ będą stanowiły (według różnych badań) od 33 do 29%, natomiast w UE średnio 28%. W UE ten wskaźnik będzie zróżnicowany - będą społeczeństwa stare (np. Hiszpania, Portugalia, Grecja 34-33%), ale i społeczeństwa młode (np. Holandia, Szwecja, Belgia 22-21%).

4. Populacja dzieci (0-14 lat) w Polsce w porównywalnych okresach przedstawia się następująco: w 2015 roku stanowi tyle samo, co populacja osób w wieku 65+ w stosunku co ogólnej liczby obywateli, czyli 15%, a w UE odpowiednio 15,5%. W 2050 roku sytuacja w Polsce ulegnie pogorszeniu (według różnych badań) 14-12%, a w UE pozostanie na prawie nie zmienionym poziomie 15%.  I znowu - są kraje, które będą w gorszej niż Polska sytuacji, np. Słowacja czy Portugalia (13-12%), ale są kraje w znacznie lepszej sytuacji, np. Islandia czy Irlandia (19-18%).

 5. Populacja osób w wieku 80+ w 2015 roku stanowiła w Polsce 4%, a w UE 5,3%. Wraz
z wydłużaniem się wieku te dane zgodnie z prognozami także wzrosną: w Polsce w 2050 roku osoby w tym wieku będą stanowiły już (według różnych badań) od 10,4% do 8,6%, a w UE 10,5%.

6. Kolejny interesujący wniosek nasuwa się przy zbadaniu obciążenia demograficznego społeczeństwa osobami w wieku 65+. W 2015 roku w Polsce na każde 100 osób w wieku 15-64 lata przypadały 22 osoby w wieku 65+. Odpowiednio w UE było to 29 osób. W 2050 roku (według różnych badań) w Polsce takie osoby będą już stanowiły 59-50 osób, natomiast w UE 49. Te dane, jak i poprzednie, pokazują wyraźnie wyzwania, jakie stoją przed Polską choćby w związku z systemem emerytalnym czy wiekiem przechodzenia na emeryturę.

7. Starzenie się społeczeństwa wskazuje także wyraźnie zbadanie mediany wieku społeczeństwa, czyli średniego wieku ludności danego kraju. W 2015 roku w Polsce było to 39 lat, a w UE 42 lata (w tym np. na Litwie i w Austrii 48 lat, a w Islandii i Irlandii 36-35 lat). W 2050 roku w Polsce (według różnych badań) ta mediana to już 52-49 lat, a w UE 46 lat. Według aktualnych badań, jeśli ta mediana wynosi 34-30 lat to mówimy o populacji starej, a przy medianie 30-25 lat o populacji starzejącej się.

     Wszystkie omówione czynniki wskazują, że proces starzenia się populacji w Polsce postępuje i będzie postępował przy założeniu, że nie czekają nas jakieś nagłe zdarzenia nadzwyczajne, które mogą zmienić ten obraz (np. wojny, klęski żywiołowe i inne nieprzewidziane zdarzenia zmieniające losy populacji). Stąd ważne, aby wiedząc o tych procesach, przygotować się na czekające nas zmiany. Przed rządzącymi stoją wyzwania dotyczące m. in. przygotowania społeczeństwa do zmieniającej się sytuacji, zmian systemu emerytalnego, przekształceń rynku pracy, systemu zabezpieczenia społecznego, usług opiekuńczo-pielenacyjnych i zdrowotnych, ustawicznej edukacji, nastawienia na tzw. srebrną gospodarkę. 

Opracowała: Ewa Pytasz